Werkgevers en werknemers gingen gezamenlijk aan de slag om direct na de oorlog te werken aan de wederopbouw van Nederland. In dit kroonjaar besteden we aandacht aan de rol en het belang van de Stichting gedurende deze 75 jaar. Wilt u hier meer over lezen, klik dan op onderstaande balk. In de loop van dit jaar verschijnt het jubileumboek over 75 jaar Stichting van de Arbeid.
Rond 17 mei 2020 is het belang van de Stichting van de Arbeid in verschillende media belicht.
De jubileumbijeenkomst van de Stichting op 18 mei 2020 wordt geannuleerd. De regering heeft inmiddels voor deze periode publieke bijeenkomsten van meer dan 30 personen verboden. De reden voor de annulering is echter niet alleen dat verbod. Het is ook niet de tijd om feest te vieren. Niemand zit te wachten op een feestelijke herdenking. Er zijn belangrijker zaken die de aandacht vragen.
Overigens is dit niet voor het eerst. Eén keer eerder ging een jubileum van de Stichting niet door. In 1970 besloot het bestuur twee dagen van tevoren de jubileumbijeenkomst bij het 25-jarig bestaan af te blazen. Toen was de stemming tussen sociale partners er niet naar. Nederland had te kampen met de 400-guldenstakingen, de acties van Dolle Mina en het verzet tegen de oorlog in Vietnam. Dit kwam de sfeer tussen de sociale partners bepaald niet ten goede.
Terug naar 2020: als er meer duidelijk is over de hervatting van grote publieke bijeenkomsten zal het bestuur van de Stichting zich buigen over de vraag wanneer deze jubileumbijeenkomst alsnog plaats zal vinden.
Het grootste gedeelte van de advisering aan het kabinet vindt sinds 2013 binnenkamers plaats. Dat verandert in 2019 als de Stichting in september een belangrijke adviesaanvraag van de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ontvangt over een verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zzp’ers. Dat was afgesproken in het Pensioenakkoord van juni dat jaar. Omdat dit advies een groep werkenden betreft die normaliter weinig van doen heeft met het overleg tussen werkgevers en werknemers krijgt de totstandkoming van dit advies veel publieke aandacht. Het advies Keuze voor zekerheid wordt 3 maart 2020 in Nieuwspoort aan minister Koolmees gepresenteerd. De Stichting adviseert dat een zo breed mogelijke groep zzp’ers in aanmerking moet komen voor een verzekering. Ook is belangrijk dat de uitkering betaalbaar blijft want de verzekering wordt volledig bekostigd uit de premies van de deelnemers.
Ton Heerts (FNV) en Bernard Wientjes (VNO-NCW) schudden premier Mark Rutte en minister van Sociale Zaken Lodewijk Asscher de hand voor het sluiten van het Sociaal Akkoord. Fotograaf: Dirk Hol.
Een jaar later volgt de uitwerking van dit Pensioenakkoord. De uitwerking van het akkoord wordt maar deels overgenomen door de politiek. Hoewel een meerderheid van de achterban van de vakbeweging achter dit akkoord staat, lopen de spanningen hoog op. Dit leidt vooral bij de FNV tot een interne machtsstrijd. Ondertussen zet de politiek wel de verhoging van de AOW-leeftijd door maar niet op de manier die sociale partners in het Pensioenakkoord voorstellen. Pas na jaren onderhandelen in de SER over een ander pensioencontract, worden op 6 juni 2019 nieuwe afspraken gemaakt in een nieuw pensioenakkoord waarbij de AOW-gerechtigde leeftijd minder snel zal oplopen.
De Stichting valt in dit decennium voor het eerst in de prijzen. In 1997 ontvangen Lodewijk de Waal (FNV) en Hans Blankert (VNO-NCW) in Duitsland de Carl Bertelsmann Preis als eerbetoon aan het poldermodel waar de Stichting voor staat. De Stichting krijgt internationale erkenning voor de constructieve samenwerking tussen werkgevers en vakbonden.
Het is misschien wel het bekendste akkoord van de Stichting van de Arbeid. Na jaren van overleg zonder resultaat tekenen op 24 november 1982 VNO-voorzitter Chris van Veen en FNV-voorzitter Wim Kok het Akkoord van Wassenaar. In ruil voor arbeidstijdverkorting in verschillende vormen kunnen afspraken gemaakt worden over loonmatiging.
Het akkoord wordt gesloten in een tijd van zeer grote werkloosheid en stagnerende economische groei. De werkloosheid van de beroepsbevolking loopt dat jaar op tot meer dan 12%. Het Akkoord van Wassenaar - dat slechts anderhalve pagina telt - is ook relevant vanwege de toezegging van het kabinet dat werkgevers en werknemers samen meer verantwoordelijkheid over de loonpolitiek krijgen dan de overheid. Aan deze verschuiving zal tot aan de dag van vandaag worden vastgehouden.
Lees het Akkoord van Wassenaar
In de zomer van ’91 besluit het kabinet de hoogte en de duur van de arbeidsongeschiktheidsverzekering te beperken. De voorgestelde kabinetsmaatregelen leiden tot veel kritiek van FNV, CNV en MHP. Grote demonstraties tegen het kabinetsbeleid worden op touw gezet. Het overleg in de Stichting is even op de achtergrond geraakt. Dit conflict tussen vakbeweging en kabinet moet eerst beslecht worden. Het kabinet wint deze krachtmeting. Het overleg tussen de Stichting en het kabinet over de vormgeving van de nieuwe WAO kon beginnen. Aan cao-partijen doet de Stichting de aanbeveling om speciale aandacht te geven aan een preventieve aanpak.
De Stichting wil daadkracht tonen. Er moet een akkoord komen waaruit blijkt dat werkgevers en werknemers samen ten strijde trekken tegen de economische neergang. Zonder veel succes overigens. Het enige akkoord dat in deze periode gesloten wordt (Centraal Akkoord 1973), leidt tot het aftreden van NVV-voorzitter Harry ter Heide. Over het akkoord is een conflict ontstaan met de Industriebond NVV. Ter Heide heeft namens het gehele NVV dit Centraal Akkoord gesloten maar het is volgens de voorzitter van de Industriebond, onderdeel van het NVV, niet breed genoeg. Er ontbreekt een wil tot maatschappelijke verandering. Dit conflict tekent de opkomende machtsstrijd tussen de bonden en de overkoepelende vakcentrale. Steeds meer is het de vraag wie nu werkelijk mag bepalen wat in de cao’s wordt opgenomen.
Lees het Centraal Akkoord 1973
In 1979, de grote economische crisis van de jaren tachtig kondigt zich al aan, lijkt het weer te gaan lukken maar deze poging zal de boeken ingaan als het ‘Bijna-akkoord’. Het pijnpunt zit in de loonmatiging. Zowel aan werkgevers- als aan vakbondskant is er intern felle oppositie tegen de voorstellen om de lonen te matigen om zo werkgelegenheid te scheppen. Als compromis lijkt een afspraak over arbeidsduurverkorting dan een logische maatregel.
Over het verzet tegen het akkoord gaan meerdere verhalen rond. Het feit blijft dat zowel bij werknemers als bij werkgevers de neuzen niet dezelfde kant op staan. Als klap op de vuurpijl zou het vroegtijdig lekken naar de pers voor een vertrouwensbreuk hebben gezorgd. De dader van het lek ligt overigens, zoals gewoonlijk, op het kerkhof.
Begin jaren zestig is de vraag naar arbeidskrachten in Nederland drie keer zo groot als het aanbod. In 1962 loopt de werkloosheid zelfs terug tot onder een procent. Door de groeiende economische welvaart en het progressieve belastingstelsel kan nieuwe sociale wetgeving gefinancierd worden. Zo komt er wetgeving die bijstand regelt voor de minvermogenden.
Tegelijkertijd zorgt de snel toenemende krapte op de arbeidsmarkt ervoor dat meer en meer werknemers een deel van hun loon zwart krijgen uitbetaald. Wat de regering niet wil toestaan, gebeurt onderhands, werkgevers hebben nu eenmaal personeel nodig. Dat heeft onder andere als consequentie dat de belasting hier niet van profiteert maar ook dat pensioenuitkeringen en de WW onvoldoende meegroeien. Bovendien wordt de roep van werknemers om zelf ook van de welvaart te kunnen profiteren steeds luider en groter.
Tegen deze achtergrond wordt vanaf eind jaren vijftig de 48-urige werkweek afgebouwd. Binnen een paar jaar gaan veel cao’s over op een 45-urige werkweek. In 1970 worden in de Stichting van de Arbeid de afspraken over de 40-urige werkweek gemaakt. Daarmee is de vrije zaterdag voor veel werkenden een feit.
Om meer werknemers van de groeiende welvaart te laten profiteren, komt de Stichting met het College van Rijksbemiddelaars in 1962 tot een akkoord over de loonpolitiek, het Akkoord van Oud-Wassenaar. Per bedrijfstak wordt een maximaal toelaatbare loonstijging berekend. Om tot dit akkoord te komen, treffen sociale partners elkaar buiten het gebouw van de Stichting, zoals in hotel Witteburg en kasteel Oud-Wassenaar. Wassenaar wordt een bekende naam en zal in de toekomst vaker als toevluchtsoord voor werkgeversorganisaties en vakbonden fungeren als er akkoorden moeten worden gesloten.
Dit akkoord blijkt echter niet het gewenste resultaat te brengen. Werknemers blijven onrustig en ontevreden. De leden van de vakbeweging komen steeds meer in opstand tegen de in hun ogen te lage lonen die in de Stichting via loonadviezen tot stand komen. Het protest tegen de eigen vakbondsleiders neemt toe. En ook werkgevers willen dat hun voormannen meer regie nemen.
De Stichting wil af van de overheidsbemoeienis bij de loonpolitiek en geleidelijk neemt ze de verantwoordelijkheden over. Tegelijkertijd grijpt het kabinet echter nog regelmatig in, niet alleen als de loonsverhogingen volgens de overheid te hoog zijn maar ook als vakbonden en werkgevers er samen niet uitkomen.
Aan het einde van dit decennium wordt de maatschappij steeds meer gekenmerkt door polarisatie. Het is niet alleen flowerpower wat de klok slaat. De radicalisering zorgt af en toe voor een grimmige sfeer. Werknemers gaan de strijd aan met ‘het kapitalisme’. Vaak zonder dat de vakbonden hierbij betrokken zijn. De lont wordt meer dan eens aangestoken door de CPN, de Communistische Partij Nederland. Het is de tijd van het Bouwvakkersoproer (1966), de Maagdenhuisbezetting (1969) en de 400-guldenstakingen (1970).
Nederland werkt aan zijn wederopbouw. Bij de Stichting van de Arbeid staan de jaren vijftig in het teken van de discussie over de voortzetting van de Stichting. De oprichting van de Sociaal-Economische Raad (SER) in 1950 is een signaal naar de Stichting: doet zij er nog wel toe?
De SER is, op verzoek van de sociale partners, opgericht om meer invloed te krijgen op wetgeving op het terrein van arbeid en sociale zekerheid. Verankerd in de wet wordt de SER het adviesorgaan voor de overheid op dat terrein. Dirk Stikker, inmiddels geen voorzitter van de Stichting meer maar ambassadeur in Londen, betwijfelt bij het tienjarig jubileum van de Stichting in 1955 hardop of hij een jubelrede of een lijkrede moet houden. Hij besluit tot het eerste en drukt tijdens die jubileumviering het bestuur op het hart goed voor de Stichting te blijven zorgen.
Het College van Rijksbemiddelaars vergadert ondertussen regelmatig met de Looncommissie van de Stichting. De onderhandelingen over loonsverhoging gaan moeizaam en het lukt meestal niet om snel tot overeenstemming te komen. Dat leidt in de pers herhaaldelijk tot speculaties over het uiteenvallen van de Stichting. Voor de werkgevers en werknemers binnen de Stichting is dat overigens eind jaren vijftig geen onderwerp van gesprek meer. Voor hen staat vast dat de Stichting een meerwaarde heeft ook al komen de loonadviezen moeizaam tot stand. Bij het uitblijven van overeenstemming uit de onvrede van sociale partners zich meer en meer op de overheid die niet tegemoet wil komen aan hun wensen.
Vaak worden de onderhandelingen informeel - buiten de vergadering met het College van Rijksbemiddelaars om - voortgezet in een overleg tussen de voorzitters op een geheime locatie. Op die manier kunnen vakbonden en werkgeversorganisaties onder elkaar zonder ruchtbaarheid elkaars visie aftasten en samen ten strijde trekken richting de overheid. Het feit dat er in de Stichting nog steeds loonafspraken worden gemaakt, geeft haar bestaansrecht: ze heeft een taak die werkgevers en werknemers ten goede komt.
In de jaren zestig komt het einde van het College in zicht; zijn bevoegdheden worden overgeheveld naar de Stichting. De hoop is dat dit werkgevers en werknemers sneller en dichter bij elkaar zal brengen om loonafspraken te maken. Het blijft echter wel ‘geleide loonpolitiek’: de regering heeft nog steeds het laatste woord.
Op 7 mei 1945 staat op de voorpagina van de nieuwe, in de oorlog illegaal opgerichte krant Trouw de aankondiging: de Stichting van de Arbeid is opgericht. Al tijdens de oorlog waren de plannen gesmeed en twee dagen na de bevrijding maakt de Stichting zich openbaar. Oprichter Dirk Stikker spreekt in diezelfde week op Radio Hilversum het Nederlandse volk toe: “De Stichting van den Arbeid is het centraal orgaan van georganiseerde samenwerking tussen werkgevers en arbeiders in Nederland op sociaal gebied”.
Stikker is voorzitter van de Stichting namens de werkgevers, aan werknemerszijde is dat Evert Kupers. Beide mannen hebben een nauwe band, die vooral door de oorlogsomstandigheden is ontstaan. Hun vertrouwen in elkaar zorgt ervoor dat ze bereid zijn samen aan de slag te gaan voor de wederopbouw van Nederland. Als de werknemers in ruil voor dit algemeen belang bereid zijn een lager loon te accepteren, dan nemen de werkgevers genoegen met minder winst.
Het initiatief voor oprichting van de Stichting komt van de voorzitter van de werkgeversvereniging. Samen met de vakbonden willen de centrale werkgeversorganisaties wetgeving op het terrein van arbeid zoveel mogelijk in eigen hand houden. Dat doel ligt echter verder weg dan gedacht. Het kost hen, als privaatrechtelijke organisatie, in die eerste naoorlogse maanden al veel moeite om erkenning als gesprekspartners te krijgen van het net aangetreden kabinet. Minister-president Schermerhorn hield afstand en liet de onderhandelingen over aan zijn minister van Sociale Zaken, Willem Drees. In augustus 1945 stemt het kabinet uiteindelijk in met de erkenning van de Stichting, maar enkel als adviesorgaan.
De eerste jaren houdt de Stichting zich vooral bezig met de loonontwikkeling, wat later de ‘geleide loonpolitiek’ gaat heten. De regering bepaalt in die jaren de mate van loonsverhoging per sector. Voorafgaand aan een loonsverhoging controleert het onafhankelijk College van Rijksbemiddelaars of de cao-afspraken over lonen en andere arbeidsvoorwaarden niet te veel afwijken van de wensen van de overheid. Het College is verplicht advies in te winnen bij de Stichting maar de overheid heeft het laatste woord. De Looncommissie die hiervoor verantwoordelijk is, wordt de belangrijkste commissie van de Stichting.
In deze beginjaren heeft de Stichting haar eigen tijdschrift, Sociale Voorlichting. Alles wat van belang is voor werknemers en werkgevers staat erin: van nieuws over uurlonen, wetgeving op het terrein van arbeid tot informatie over wat de Stichting zoal doet.
